मला अनेक वेळा हा प्रश्न विचारला जातो," कापसे म्हणजे ?' प्रश्नकर्त्याला खरेतर माझी जात कोणती आहे हे विचारायचे असते हे मला लगेच लक्षात येते. मी उत्तर देतो. ' अहो मी तुमच्यापैकीच आहे." मग त्यांना बरे वाटते.
माझे आडनाव कुलकर्णी,जोशी, कर्वे, बर्वे, देशपांडे, जाधव, जगदाळे, भोसले, कांबळे, गायकवाड इ.असते तर साधारणतः माझ्या जातीचा अंदाज, मला प्रश्न विचारणा-यांना आला असता.'कापसे' हे आडनाव तसे जातवाचक नसल्याने अनेकांना मी जातीने कोण ? असा प्रश्न पडतो.
समजा मी एकाच ठिकाणी इमानेइतबारे नोकरी केली असती तरी फार अडचण झाली नसती. कारण एकाच ठिकाणी ५-१० वर्ष काम केले की सहसा आपल्या देशात सर्वकाही माहिती होते किंवा माहित करून घेतले जाते. मी पडलो 'मॉडर्न' भटका विमुक्त'! मागच्या वीस वर्षात मी तीन देश आणि सात नोकऱ्या असा विक्रम केला आहे. दर तीन वर्षांनी नोकरी बदलत असल्याने विविध जाती आणि धर्माच्या लोकांना भेटतो आणि त्यांच्याबरोबर जवळून काम करतो. त्यामुळे मी कोण? हा प्रश्न माझ्या सहकार्यांना पडणे अत्यंत स्वाभाविक !
परदेशात 'Are you from India? 'yes' एवढेच पुरेसे होते. फारतर धर्म माहिती करण्याचा क्वचित प्रयत्न व्हायचा पण त्यापलिकडे कुणी फार चिकित्सा केली नाही. पण आपल्याकडे मात्र विचारू नका. मी माझी जात सांगितली नाही , की लगेच पुढचा प्रश्न, " अहो, तुमचे आजोळ कुठले ?" माझे उत्तर 'नांदेड: मामांचे नाव- देशमुख. प्रश्नकर्ता अधिकच गोंधळात पडायचा," काय करतात ?" "शेती“ मग प्रश्न विचारणारा “हो का ? बरं बरं आमच्यापैकीच वाटतं!" असे अनेकांना वाटत असे. कुणी अधिक चिकित्सक भेटला तर तो अजून काही प्रश्न विचारायचा," सासर कोणते?" वहिनींचे माहेरचे आडनांव काय?" "साबडे" हे उत्तर देताच त्याच्या चेह-यावर अजून मोठे प्रश्न चिन्ह दिसायचे. मग सहज पुढचा प्रश्न,बहीण, भाऊ काय करतात? कुठे असतात? लग्न झाली का?" त्यामध्ये उत्तर देताना बहिणीचे सासरचे नाव सांगितले की यांना हायसे वाटायचे !मग पुढे चर्चा व्हायची. " देशस्थ का ?" मला प्रश्न पडायचा एवढ्या चौकश्या का ? काय मिळतं जात समजून घेऊन ? काय साधतो आपण?
लहान असतांना गंगाखेडला आम्ही एकमेकांना जातीने हाक मारायचो पण त्यामध्ये कधी द्वेष नव्हता. आम्ही सर्व मुलं नवबौद्ध वस्तीमधील साळवे सरांकडे इंग्रजीच्या शिकवणीसाठी जात असू. अनेकवेळा मी इतर जातीच्या मित्राकडे रहायला जात असे. आमच्या घराच्या आसपास सगळीच घरे लिंगायत समाजाची होती. जातीमुळे आमच्या वागण्या बोलण्यात,एकमेकांच्या घरी जेवायला जाण्यात काही अंतर नसायचे. एक प्रकारची समरसता होती असेच म्हणावे लागेल.'कापसे 'या आडनावाची फारशी चिकित्सा कुणी केली नाही.
बारावीपर्यंत जात -आडनाव हा विषय फार कधी महत्वाचा वाटला नाही. पण १२ वीचा अभ्यास करताना मात्र आरक्षणामुळे 'जात' हा विषय जाणवायला सुरुवात झाली. पण ते तेवढ्यापुरतेच होते. १२ वी संपली. मार्क कमी मिळाले आणि M.B.B.S.ऐवजी B.A.M.S ला प्रवेश घ्यावा लागला. पुढे मुंबईला आल्यानंतरही आडनावावरून जातीची चौकशी कुणी केली नाही. पण आमच्या वर्गामध्ये जातीमध्ये विभागलेले ग्रुप मात्र तयार झाले होते. हॉस्टेलवरही थोड्याफार प्रमाणात हे जाती नुसार वर्गीकरण होते.
पहिल्या वर्षात हॉस्टेलला प्रवेश घेतल्यानंतर तळ मजल्यावर असणाऱ्या खोलीमध्ये मला रहायला जागा मिळाली. माझ्या आडनावावरून माझ्या सिनियरला माझ्या जातीचा अंदाज आला नाही पण चार पाच महिने तिथे राहिल्या नंतर जेंव्हा माझ्या जातीचा अंदाज त्याला आला तेंव्हा मात्र त्याने मला रूम बदलायला सांगितली आणि मी हॉस्टेलच्या पहिल्या मजल्यावरील खोलीमध्ये रहायला सुरुवात केली. 'आडनाव' आणि जात' याचे चटके, भीषणता मला जाणवायला लागली.पण मुंबईत इतरत्र जात हा विषय तसा फार महत्त्वाचा नव्हता. 'मराठी' या नावाखाली सर्वच जातींचे मराठी भाषिक असं समीकरण होते.
मुंबईतील शिक्षण संपल्यानंतर मी जेव्हा संभाजीनगर (औरंगाबाद) येथे नोकरीसाठी आलो तिथे डॉ. हेडगेवार रुग्णालयात काम करतांना मला माझे आडनाव आणि माझी जात कुणीच विचारली नाही. रुग्णालयाच्या सेवावस्ती प्रकल्पामध्ये नंतर मी काम करायाला सुरुवात केली. तिथे काम करतांना 'जात' हा विषय अधिक विषण्ण करून गेला आणि मी सामाजिक समरसता मंचच्या जातींना जोडणाऱ्या, समरस करणाऱ्या कामाला सुरुवात केली.
हेडगेवार रुग्णालयातील नोकरी सोडल्यानंतर अनेक वर्ष मी आंतरराष्ट्रीय संस्थांमध्ये काम केले.लंडनला शिकायला गेलो.पण कुठेच कुणी आडनाव आणि त्यावरून जात विचारली नाही किंवा त्याची त्यांना गरजच वाटली नसावी. कारण मला माझ्या राजेश याच नावाने बोलले आणि ओळखले जायचे.
माझ्याबरोबर काम करणारे अनेकजण दक्षिण भारतातील होते. त्यांच्याकडे तर आडनाव ही पद्धतच नव्हती. त्यामुळे जात कोणती हा प्रश्नच मनात येत नसे किंवा कुणी विचारत नसे. तिथे 'महाराष्ट्रीयन', ' कन्नडा', तमीळ इ.पुरेसे असायचे. पुढे लंडनला गेल्यानंतर एशियन पुरेसे असायचे. फारतर 'Indian' एवढीच कधीतरी चौकशी व्हायची. white, Brown, Black अशी कुजबुज कानावर येत असे कधीकधी, मी “व्हाईट”(गोरा) नाही असा विचार यायचा मनात कधी कधी. पण त्यामुळे त्रास झाला असे काही आठवत नाही. पुढे मी नायजेरियात गेलो आणि तिथे मला चक्क 'व्हाईट मॅन ' मास्टर असं काहीस संबोधण्यात येत असे. इंग्लंडमध्ये काळा असणारा मी आफ्रिकेत पांढरा झालो!!! तिथे आडनावापेक्षा रंगाने उजळ ही ओळख जास्त महत्वाची होती. चौकशी फारतर 'इंडियन का? एवढीच!
महाराष्ट्रात आडनाव-जात, देशात साउथ इंडियन, नॉर्थ इंडियन, परदेशात वर्ण, एशियन, BROWN, BLACK AFRICAN , त्वचेचा रंग पांढरा, काळा, गव्हाळ इ. वर्ण आणि धर्म यामध्ये विभागलेली हाडामासाची रक्ताची माणसं बघताना मन अस्वस्थ होते.
नायजेरियातील काम संपवून मी पुण्यात कामाला सुरुवात केली आणि जातीपातीमधील अंतर खूपच असल्याचे मला जाणवले. सगळ्यात सुरुवातीला विचारले जायचे ते आडनाव ! मी म्हणायचो,' कापसे.' उत्तर असायचे "अरे वा!आमच्यापैकीच ?" तरीपण माझी जात कोणती? हा प्रश्न अनेकांना होता. बरेचजण हा प्रश्न विचारायचेच. पुण्यात काम करताना तिथल्या एका मित्राला मी त्यांच्याच जातीचा आहे असे वाटायचे. तो सर्वांना अभिमानाने सांगायचा, 'हे आपल्यापैकीच आहेत बरं का ? एकदा माझे आत्ये मामा त्यांच्या डोळ्याच्या ऑपरेशनसाठी आले होते. साहजिकच वार्डमधील नर्सला मी त्याबद्दल सांगितले. त्यांचे आडनाव बघताच मी कोणत्या जातीचा आहे याची बातमी सगळीकडे वाऱ्यासारखी पसरली. नंतर काहीजणांनी तर स्पष्टच विचारले," तुम्ही 'कापसे' मात्र तुमचे आत्ये — कसे? तुम्ही जात नक्की काय?" मला मात्र या प्रकाराचा वीट आला होता.मी उत्तर दिले," मी आर्य समाजी हिंदू आहे. आमच्यात जातीभेद नसतो." ते शांत झाले.
पुण्यातच पुढे अजून एक गमतीशीर प्रसंग घडला. एकाने विचारले, तुम्ही कापसे म्हणजे देशावरचे का? तुमचे गोत्र काय? मी म्हणालो, "देवरात" . तो पुढे म्हणाला, “तुम्ही देशावरचे असे म्हणता. अहो देवरात हे गोत्र तिकडे नसते. जरा शोध घ्या. तुम्ही कण्व असाल." आधी धर्म, मग आडनाव, त्यावरची जात, मग त्याची उपजात, मग गोत्र, गोत्रावरून उपजातीची नको ती चौकशी हा किळसवाणा प्रकार अस्वस्थ करून गेला. गरज होती का त्याची ?
माझे आडनाव आणि त्यावरून जात विचारणाऱ्या सर्वांना नंतर मी नम्रपणे सांगायला सुरुवात केली," मी आर्य समाजी हिंदू आहे किंवा भागवत संप्रदायाचा आहे “ हे सांगितल्यानंतर हल्ली फार कुणी चौकशीच्या फंदात पडत नाही आणि मी माझी आडनाव आणि जात यातून सुटका करून घेतली आहे ती कायमची.
पण काही वर्षांपासून एक नविन जातीभेद मी अनुभवत आहे..तुम्ही “डॅा. कापसे का? म्हणजे नेमके काय…BAMS, BHMS, DHMS की MBBS! मी त्यावर एक रामबाण उपाय शोधला आहे. माझ्या WhatsApp वरील DP वर सरळ “राजूभाई BAMS” असे लिहिले आहे…
-राजेश कापसे,
९८१९९१५०७०
deepakniramay@gmail.com
२०११ मध्ये मी नुकताच लंडनहून शिक्षण घेऊन परत आलो होतो. मध्यप्रदेशातील सेवासदन आय हॉस्पिटल मध्ये एका कॉन्फरन्ससाठी गेलो असताना माझी ओळख मैत्रीच म्हणा ना कर्नल डॉ. मदन देशपांडे सरांबरोबर झाली. त्यांच्याकडून खूप काही शिकण्यासारखे होते. भोपाळहून मुंबईला परत येत असताना आम्ही बरोबरच निघालो.दोघांचे विमानही एकाच वेळेस होते. सर अग्निहोत्र न चुकता दररोज करतात हे मला कळले. त्यांना अग्निहोत्राबद्दल विचारले. ते कसे करायचे हे सरांनी समजावून सांगितले आणि क्षणार्धात त्यांच्याजवळ असलेले अग्निहोत्र पात्र आणि इतर अग्निहोत्राचे साहित्यही दिले. मला खूप आश्चर्य वाटले. मी त्यांना म्हणालो, "सर, इतक्या लवकर तुम्ही तुमच्या जवळचे अग्निहोत्र पात्र आणि साहित्यही मला दिलेत?" सर म्हणाले, "अरे, चांगल्या कामाला उशीर कधी करू नये.तू तयारी दाखवलीस, अगत्याने चौकशी केलीस. मग तुला ते दररोज करायचे असेल आणि मी तुला त्यात मदत करू शकत असेन तर तो निर्णय क्षणार्धात व्हायला हवा." मी One minute Manager हे पुस्तक वाचले होते पण त्याचा प्रत्यय आला!